Şema nedir?
"Şema" terimi, özellikle psikoloji içerisinde zengin bir tarihe sahiptir. Bununla birlikte psikoloji ve psikoterapi bağlamında bir şema, kişinin yaşam deneyimlerinin anlam kazanması için genel biçimde düzenlenmiş herhangi bir prensip olarak düşünülebilir. 1
Bir açıdan şemaları, dünyaya baktığımız “gözlükler” olarak düşünebiliriz. Örneğin, baktığınız gözlüğe bağlı olarak, dünya size “güvensiz bir yer” ya da “güvenli bir yer” gibi gelebilir. Şema Terapi içinde bizim çalıştığımız şemalar, çocukluk ve ergenlik dönemlerinde gelişmiş ve uyum bozucu, bir tür çarpık gösteren gözlüklerdir. Şema Terapi alanında bunlara Erken Dönem Uyum Bozucu Şemalar denilse de, biz bundan sonra şema sözcüğüyle bu uyum bozucu şemaları kastedeceğiz.
Şema Terapi Nedir ve Size Nasıl Yardımcı Olabilir?
Şema terapi, bütünleştirici bir tedavi yöntemidir. Duygu ve düşüncelerinizin farkına varmanızı sağlar ve inatçı yaşam kalıplarının üstesinden gelmenize yardımcı olur.
Çocuklar ihtiyaçlarını karşılayamadıklarında başa çıkmanın yollarını bulmak zorunda kalırlar. Ancak, çocukken zorlu durumlarla başa çıkmayı öğrenme şekliniz daha sonra başka sorunlara yol açabilir. Durumları nasıl algıladığınız ve yorumladığınıza şema denir. Şemalarınız sizi gerçekçi olmayan şekillerde düşündürür ve hissettirir. Başa çıkmayı da eklediğinizde bir mod elde edersiniz. Mod, belirli bir anda nasıl düşündüğünüz, hissettiğiniz ve davrandığınızdır.
Şema terapi, şemalarınızı ve modlarınızı tanımanıza ve olaylara farklı şekilde yaklaşmanıza yardımcı olur. Eski kalıpları kırabilir ve hayatı yeniden keşfedebilirsiniz.
Şemaların Özellikleri Nelerdir?
Erken Dönem Uyumsuz Şemalar:
- Genel, yaygın tema ya da örüntüdür
- Anılardan, duygulardan, bilişlerden ve bedensel duyumlardan oluşur
- Kişinin kendisi ve başkalarıyla olan ilişkileriyle ilgilidir
- Çocukluk ya da ergenlik boyunca gelişir
- Kişinin yaşamı boyunca karmaşıklaşır
- Önemli bir dereceye kadar işlevsizdir 1
Şemalar Nasıl Oluşur?
Şema Terapi modeline göre, şemalar çocukluktaki temel duygusal ihtiyaçların (yeterince) karşılanmasından kaynaklanır.
Temel Duygusal İhtiyaçlar:
- Başkalarına güvenli bağlanma (güvenlik, istikrar, bakım ve benimsenme)
- Özerklik, yetenek, olumlu kimlik algısı
- İhtiyaç ve duyguların ifade özgürlüğü
- Kendiliğindenlik ve oyun
- Gerçekçi sınırlar ve özdenetim
Çocukluktaki toksik yaşantılar, doğuştan gelen mizaç ve erken dönem çevre (ebeveynler, bakım verenler, kardeşler, akrabalar, öğretmenler vb.) bir araya gelerek bu temel ihtiyaçların karşılanmasına engel olur ve böylece şemalar gelişir.
Şema Alanları ve Şemalar Hangileridir?
Şema araştırmalarında, giderilmemiş temel duygusal ihtiyaçların 5 kategorisi altında gruplandırılmış toplam 18 şema tanımlanmıştır. Şema Terapi: Terapistin Rehberi (Young ve ark., 2009) kitabından uyarlanmıştır:
Ayrılma ve Reddedilme
Kişinin güvenlik, korunma, istikrar, bakım, empati, duyguların paylaşımı, kabul edilme, saygı gibi ihtiyaçlarının öngörülebilir bir tavırda giderilemeyeceği beklentisi. Tipik köken ailenin, kopuk, soğuk, reddedici, kısıtlayıcı, yalnız, tutarsız ya da istismarcı olmasıdır.
1. Terk Edilme
Destek ve bağlanma verecek kişilerin algılanan istikrarsızlığı veya güvenilmezliği.
Duygusal olarak dengesiz ve öngörülemez olduklarından (örn. öfke patlamaları yaşarlar), güvenilmez olduklarından veya yalnızca düzensiz olarak ortaya çıktıklarından, önemli kişilerin duygusal destek, bağlantı, güç veya pratik koruma sağlamaya devam edemeyecekleri hissini içerir; çünkü yakında öleceklerdir; ya da daha iyi biri uğruna bireyi terk edeceklerdir.
2. Güvensizlik
Başkalarının inciteceği, suistimal edeceği, aşağılayacağı, aldatacağı, yalan söyleyeceği, manipüle edeceği veya çıkar sağlayacağı beklentisi. Genellikle zararın kasıtlı olduğu veya haksız ve aşırı ihmal sonucu olduğu algısını içerir. Kişinin her zaman başkalarına göre aldatıldığı duygusunu içerebilir.
3. Duygusal Yoksunluk
Kişinin normal bir derecedeki duygusal destek arzusunun başkaları tarafından yeteri kadar karşılanmayacağı beklentisidir.
Yoksunluğun üç ana şekli:
a) İlgi Yoksunluğu: İlgi, şefkat, sıcaklık ya da arkadaşlık yokluğu.
b) Empati Yoksunluğu: Anlama, dinleme, kendini açma ya da başkalarıyla duyguların karşılıklı paylaşım yokluğu.
c) Korunma Yoksunluğu: Başkalarından alınan güç, yönlendirme ve rehberlik yokluğu.
4. Kusurluluk
Kişinin önemli açılardan kusurlu, kötü, istenmeyen, aşağılık veya değersiz olduğu veya dışa açıldığında önemli başkaları tarafından sevilmeyeceği duygusu. Eleştiriye, reddedilmeye ve suçlamaya karşı aşırı duyarlılık içerebilir; kendinin çok farkında olma, karşılaştırmalar ve başkalarının yanında güvensizlik; veya kişinin algılanan kusurlarıyla ilgili bir utanç duygusu. Bu kusurlar özel (örneğin, bencillik, öfkeli dürtüler, kabul edilemez cinsel arzular) veya genel (örneğin, istenmeyen fiziksel görünüm, sosyal beceriksizlik) olabilir.
5. Sosyal İzolasyon
Kişinin dünyanın geri kalanından izole edilmiş, diğer insanlardan farklı ve/veya herhangi bir grubun veya topluluğun parçası olmadığı hissi.
Zedelenmiş Özerklik ve Performans
Kişinin ayrılma, hayatta kalma, bağımsız olarak işlev görme veya başarılı bir şekilde performans gösterme algısına müdahale eden, kendisiyle ve çevresiyle ilgili beklentileri. Tipik kökeni, içiçe geçmiş, çocuğun güvenini baltalayan, aşırı korumacı veya aile dışında yetkin bir şekilde performans göstermesi için çocuğu desteklemede başarısız olan aile.
6. Bağımlılık
Başkalarından önemli ölçüde yardım almadan, kişinin günlük sorumluluklarını yetkin bir şekilde yerine getiremeyeceğine olan inanç. (örneğin, kendine bakma, günlük sorunları çözme, iyi muhakeme yapma, yeni görevlerin üstesinden gelme, iyi kararlar verme). Genellikle çaresizlik olarak kendini gösterir.
7. Dayanıksızlık
Yaklaşan bir felaketin her an geleceğine ve kişinin bunu önleyemeyeceğine dair abartılı korku. Korkular aşağıdakilerden bir veya daha fazlasına odaklanır:
a) Tıbbi felaketler (örn. kalp krizi, AIDS)
b) Duygusal felaketler (örn. delirmek);
c) Dış felaketler (örneğin, asansörlerin çökmesi, suçluların mağduriyeti, uçak kazaları, depremler)
8. İç içe geçme
Tam bireyselleşme veya normal sosyal gelişim pahasına bir veya daha fazla önemli kişiyle (genellikle ebeveynlerle) aşırı duygusal karışma ve yakınlık. Çoğu zaman, iç içe geçmiş bireylerden en az birinin, diğerinin sürekli desteği olmadan hayatta kalamayacağı veya mutlu olamayacağı inancını içerir. Başkaları tarafından boğulma veya başkalarıyla bir olup erime veya yetersiz bireysel kimlik duygularını da içerebilir. Genellikle bir boşluk ve çöküntü hissi, yön bulamama veya aşırı durumlarda kişinin varoluşunu sorgulaması olarak deneyimlenir.
9. Başarısızlık
Performans alanlarında (okul, kariyer, spor vb.) kişinin başarısız olduğuna, kaçınılmaz olarak başarısız olacağına veya akranlarına göre temelde yetersiz olduğuna dair inanç. Genellikle kişinin aptal, beceriksiz, yeteneksiz, daha düşük statüde, diğerlerinden daha az başarılı vb. olduğuna dair inançları içerir.
Zedelenmiş Sınırlar
İçsel sınırlarda eksiklik, başkalarına karşı sorumluluk veya uzun vadeli hedef yönelimi. Başkalarının haklarına saygı duymada, başkalarıyla işbirliği yapmada, taahhütlerde bulunmada veya gerçekçi kişisel hedefler belirlemede ve bu hedeflere ulaşmada zorluklara yol açar. Tipik aile kökeni, müsamahakârlık, aşırı hoşgörü ile karakterize edilir. Sorumluluk alma, karşılıklı işbirliği yapma ve hedef belirleme ile ilgili uygun yüzleşme, disiplin ve sınırlar yerine yön eksikliği veya üstünlük duygusu. Bazı durumlarda, çocuk normal seviyeleri tolere etmeye zorlanmamış ya da rahatsızlık veya yeterli gözetim, yönlendirme veya rehberlik verilmemiş olabilir.
10. Haklılık
Kişinin diğer insanlardan üstün olduğu inancı; özel hak ve imtiyazlara sahip; veya normal sosyal etkileşimi yönlendiren karşılıklılık kurallarına bağlı olmadığı inancı. Çoğu zaman, neyin gerçekçi olduğuna, başkalarının makul bulduğuna bakmaksızın veya başkalarına maliyeti ne olursa olsun, kişinin her istediğini yapabilmesi veya ona sahip olabilmesi gerektiği konusunda ısrar etmeyi içerir. Bazen, güç veya kontrol elde etmek için (öncelikle dikkat veya onay için değil) üstünlüğe abartılı bir şekilde odaklanmak (örneğin, en başarılı, ünlü, zenginler arasında yer almak) olarak kendini gösterir. Bazen de başkalarına karşı aşırı rekabet etmeyi veya başkalarına hükmetmeyi içerir: empati kurmadan veya başkalarının ihtiyaçları veya duygularıyla ilgilenmeden kendi gücünü uygulamak, kendi bakış açısını zorlamak veya başkalarının davranışlarını kendi arzuları doğrultusunda kontrol etmek.
11. Yetersiz Özdenetim
Kişinin amaçlarına ulaşması ya da duygu ve dürtülerinin aşırı ifadesini dizginlemesi için yeterli özdenetim ve engellenme toleransı göstermede yaygın bir güçlük göstermesi ya da bunu reddetmesi. Daha hafif formunda, kişi rahatsızlıktan kaçınmaya abartılı bir şekilde vurgu yapar: kendini gerçekleştirme, bağlılık veya dürüstlük pahasına acıdan, çatışmadan, yüzleşmeden, sorumluluktan veya aşırı çabadan kaçınmak.
Başkaları Yönelimlilik
Sevgi ve onay kazanmak, bağlantı duygusunu sürdürmek veya misillemeden kaçınmak için kendi ihtiyaçlarının pahasına başkalarının arzularına, duygularına ve tepkilerine aşırı odaklanma. Genellikle kişinin kendi ihtiyaçlarının, öfkesinin ve doğal eğilimlerinin farkında olmamasını ve bastırmayı içerir. Tipik aile kökeni koşullu kabule dayanır: Çocuklar sevgi, ilgi ve onay kazanmak için önemli yönlerini bastırmak zorundadır. Bu tür birçok ailede, ebeveynlerin duygusal ihtiyaç ve arzuları ya da sosyal kabul ve statü, her çocuğun benzersiz ihtiyaç ve duygularından daha değerlidir.
12. Boyun Eğicilik
Kendini baskı altında hissettiği için, öfke, misilleme veya terk edilmeden kaçınmak için kontrolü başkalarına aşırı teslim etme.
Boyun eğmenin iki ana biçimi vardır:
a) İhtiyaçların boyun eğmesi: Kişinin tercihlerinin, kararlarının ve arzularının bastırılması.
b) Duyguların boyun eğmesi: Duyguların, özellikle de öfkenin bastırılması.
Genellikle kişinin kendi arzularının, görüşlerinin ve duygularının başkaları için geçerli veya önemli olmadığı algısını içerir. Sıklıkla, kapana kısılmış hissetmeye karşı aşırı duyarlılıkla birlikte aşırı itaat olarak ortaya çıkar. Genellikle, uyumsuz belirtilerle (örneğin, pasif-agresif davranış, kontrolsüz öfke patlamaları, psikosomatik belirtiler, sevginin geri çekilmesi, "rol yapma", madde bağımlılığı) kendini gösteren bir öfke oluşumuna yol açar.
13. Kendini Feda
Günlük durumlarda, kişinin kendi tatmini pahasına başkalarının ihtiyaçlarını gönüllü olarak karşılamaya aşırı odaklanma. En yaygın nedenler şunlardır: başkalarına acı vermeyi önlemek; bencil hissetmekten suçluluk duymamak; veya muhtaç olarak algılanan başkalarıyla bağlantıyı sürdürmek. Genellikle başkalarının acısına karşı akut bir duyarlılıktan kaynaklanır. Bazen kişinin kendi ihtiyaçlarının yeterince karşılanmadığı hissine ve ilgilenilenlere karşı kızgınlığına yol açar. (karşılıklı bağımlılık kavramı ile örtüşür.)
14. Onay Arayıcılık
Güvenli ve gerçek bir benlik duygusu geliştirme pahasına diğer insanlardan onay, tanınma veya dikkat kazanmaya veya uyum sağlamaya aşırı vurgu. Kişinin itibar duygusu, kendi doğal eğilimlerinden çok, öncelikle diğerlerinin tepkilerine bağlıdır. Bazen onay, hayranlık ya da ilgi kazanma aracı olarak (öncelikle güç ya da kontrol için değil) statü, görünüş, sosyal kabul, para ya da başarıya aşırı vurgu içerir. Sıklıkla gerçek olmayan veya tatmin edici olmayan önemli yaşam kararlarıyla veya reddedilmeye karşı aşırı duyarlılıkla sonuçlanır.
Aşırı Tetikte Olma ve Ketleme
Genellikle mutluluk, kendini ifade etme, rahatlama, yakın ilişkiler veya sağlık pahasına, kişinin kendiliğinden duygularını, dürtülerini ve seçimlerini bastırmaya veya performans ve etik davranışla ilgili katı, içselleştirilmiş kural ve beklentileri karşılamaya aşırı vurgu. Tipik aile kökeni acımasız, talepkar ve bazen cezalandırıcıdır: performans, görev, mükemmeliyetçilik, kurallara uyma, duyguları gizleme ve hatalardan kaçınma zevk, neşe ve rahatlamaya ağır basar. Genellikle alttan alta bir karamsarlık ve kişi her zaman uyanık ve dikkatli olmazsa işlerin bozulabileceği endişesi vardır.
15. Karamsarlık
Olumlu ya da iyimser yanları küçümserken ya da göz ardı ederken hayatın olumsuz yönlerine (acı, ölüm, kayıp, hayal kırıklığı, çatışma, suçluluk, kızgınlık, çözülmemiş sorunlar, potansiyel hatalar, ihanet, ters gidebilecek şeyler vb.) süregelen bir odaklanma. Genellikle çok çeşitli iş, mali veya kişilerarası durumlarda, işlerin sonunda ciddi şekilde ters gideceğine veya kişinin hayatının iyi gidiyor gibi görünen yönlerinin sonunda bozulacağına dair abartılı bir beklenti içerir. Genellikle mali çöküşe, kayba, aşağılanmaya ya da kötü bir duruma düşmeye yol açabilecek hatalar yapmaktan aşırı derecede korkmayı içerir. Potansiyel olumsuz sonuçları abarttıkları için, bu bireyler sıklıkla kronik endişe, tetikte olma, sürekli şikayet etme veya kararsızlık ile baş gösterirler.
16. Duyguları Bastırma
Genellikle başkaları tarafından onaylanmamaktan, utanç duygusundan ya da dürtülerinin kontrolünü kaybetmekten kaçınmak için kendiliğinden hareket, duygu ya da iletişimin aşırı biçimde engellenmesi.
En yaygın ketleme alanları şunları içerir:
a) öfke ve saldırganlığın engellenmesi;
b) olumlu dürtülerin engellenmesi (örneğin, neşe, sevgi, cinsel heyecan, oyun);
c) savunmasızlığı ifade etmede veya kişinin duyguları, ihtiyaçları vb. hakkında özgürce iletişim kurmada zorluk; veya
d) duyguları göz ardı ederken rasyonelliğe aşırı vurgu.
17. Acımasız Standartlar
Genellikle eleştiriden kaçınmak için kişinin çok yüksek içselleştirilmiş davranış ve performans standartlarını karşılamaya çalışması gerektiğine dair temel inanç. Tipik olarak, baskı altında hissetme veya yavaşlama zorluğu ve kendine ve başkalarına karşı aşırı eleştirellikle sonuçlanır. Zevk, rahatlama, sağlık, özgüven, başarı duygusu veya tatmin edici ilişkilerde önemli bir bozulma içermelidir.
Acımasız standartlar tipik olarak şu şekilde kendini gösterir:
a) mükemmeliyetçilik, detaylara aşırı dikkat veya kişinin kendi performansının normlara göre ne kadar iyi olduğunu hafife alması;
b) katı kurallar ve gerçekçi olmayan yüksek ahlaki, etik, kültürel veya dini ilkeler dahil olmak üzere hayatın birçok alanında "-meli, -malı’lar"; veya
c) sürekli şekilde zaman ve verimlilikle, meşgul olma, daha fazlasını başarma ihtiyacı.
18. Cezalandırıcılık
İnsanların hata yaptıkları için sert bir şekilde cezalandırılması gerektiğine olan inanç. Beklentilerini veya standartlarını karşılamayan insanlara (kendisi dahil) karşı öfkeli, hoşgörüsüz, cezalandırıcı ve sabırsız olma eğilimini içerir. Genellikle, hafifletici durumları dikkate alma, insani kusurlara izin verme veya duygularla empati kurma konusundaki isteksizlik nedeniyle kişinin kendisinde veya başkalarında yaptığı hataları affetmede zorluk içerir.
1 Young, J. E., Klosko, J. S., & Weishhar, M. E. (2009). Schema therapy: A practitioner’s guide(T. V. Soylu, Trans., T. Özakkaş, Ed.). Litera Yayıncılık.
